In ons streven naar een wereld vrij van afval zijn we vaak gefocust op het verminderen van fysiek afval: verpakkingsmateriaal, restafval, etc. Dit noemen we zichtbare afvalstromen- afval dat tastbaar is en we bewust weggooien in de daarvoor bestemde afvalbak.
Naast dit zichtbare afval bestaat er nog een andere, minder bekende vorm: onzichtbaar afval. Dit afval blijft vaak buiten beeld, maar heeft ook een ecologische-impact.
Wat is onzichtbaar afval precies? En waarom speelt het een grotere rol in het terugdringen van verspilling dan je misschien denkt? Je leest het in deze blog.
Wat is onzichtbaar afval?
Onzichtbaar afval kun je vergelijken met een ijsberg. Het afval dat we direct zien – zoals restafval – is slechts het topje van de ijsberg. Maar daaronder, onder de waterlijn, schuilt een veel onzichtbaardere hoeveelheid afval. Dit onzichtbaar afval ontstaat bij elke stap in de levenscyclus van een product: bij de winning van grondstoffen, tijdens de productie, het transport en het gebruik, tot aan het moment dat het product wordt weggegooid.
Een concreet voorbeeld is slijtage van producten tijdens gebruik, zoals autobanden. Elke keer dat een auto rijdt, verliezen de banden kleine rubberdeeltjes. Deze microplastics belanden door wind en regenwater in de lucht, water en bodem. Dit maakt bandenafslijting een van de grootste bronnen van microplastics.
De verschillende typen onzichtbare afvalstromen
Naast slijtage van autobanden zijn er nog meer voorbeelden van onzichtbaar afval.
Om een beter idee te krijgen in deze onzichtbare afvalstromen, splitsen we ze op in drie categorieën: productie, gebruik en energie. Energie is een overkoepelende, onzichtbare afvalstroom die zowel bij productie als gebruik vrijkomt.
Onzichtbaar afval: energie
Veel energiebronnen zijn nog steeds afhankelijk van fossiele brandstoffen zoals kolen, olie en gas. Bij de verbranding hiervan komt onder andere CO2 vrij, wat bijdraagt aan klimaatverandering en luchtvervuiling. De impact van energieverbruik is vaak onzichtbaar, omdat de uitstoot en het grondstoffenverbruik zich buiten het zicht van de gebruiker afspelen. Denk bijvoorbeeld aan de energie die nodig is voor de productie en recycling van materialen zoals staal, beton en plastic. Dit proces verbruikt grote hoeveelheden energie en gaat gepaard met CO2-uitstoot.
Onzichtbaar afval tijdens productie
Keteninefficiëntie: verspilling in de productieketen
In veel sectoren, zoals de voedingsmiddelenindustrie en de mode-industrie, wordt er meer geproduceerd dan nodig is. Dit komt vaak door een mismatch tussen vraag en aanbod, productie-uitval en inefficiënties in het productieproces. Het gevolg? Grondstoffen, water en energie worden verbruikt, zonder dat dit leidt tot een product dat daadwerkelijk wordt benut. Dit noemen we keteninefficiëntie. Zo blijven in de mode-industrie enorme voorraden kleding ongebruikt, omdat bedrijven meer produceren dan ze verkopen. In het verleden kregen grote ketens zoals H&M en Burberry kritiek omdat ze onverkochte kleding vernietigden, wat de verspilling verder vergroot.
Van de katoenteelt tot de verwerking, het transport en distributie: al deze stappen waren uiteindelijk onnodig, omdat het product nooit de eindconsument heeft bereikt, maar als afval is beland. Dit maakt keteninefficiëntie een onzichtbare afvalstroom: de verspilling is niet pas zichtbaar wanneer een product wordt weggegooid, maar zit in elke fase van de keten.
Productieprocessen en mijnbouw
Naast keteninefficiëntie speelt ook de impact van grondstofwinning een rol in onzichtbare afvalstromen. Mijnbouw is hier een goed voorbeeld van: bij de winning van grondstoffen worden grote hoeveelheden materiaal verplaatst om een relatief klein eindproduct te maken. Neem goudwinning: om één gouden ring te produceren van 5 gram, moet gemiddeld 2.000 kilogram gesteente worden verplaatst. Dat is ongeveer even zwaar als een Volkswagen Up.
Dit proces veroorzaakt niet alleen een grote hoeveelheid afval, maar ook ecologische schade. De aarde wordt omgewoeld en giftige stoffen zoals cyanide en kwik worden gebruikt om goud uit erts te halen. Dit gebeurt nog steeds in bepaalde mijnbouwregio's, zoals landen zoals Peru, waar de regelgeving minder streng is. Deze chemicaliën komen via afstromend regenwater in rivieren terecht, waar ze ecosystemen verstoren.
Naast de directe afvalstromen uit mijnbouw wordt er een grote hoeveelheid materiaal verplaatst om een relatief klein eindproduct te maken. Dit wordt ook wel de ecologische rugzak genoemd: de verborgen grondstoffen die nodig zijn in het proces. De gouden ring die we eerder als voorbeeld namen heeft een ecologische rugzak van 2.000 kilo- een hoeveelheid die niet zichtbaar is in het eindproduct, maar wel een grote impact heeft op het milieu en grondstoffengebruik.
Transport
Transport is een onmisbare schakel in elke keten, maar draagt ook bij aan onzichtbare afvalstromen. Denk aan lege vrachtwagens na levering, extra transport door inefficiënte planning, of internationale distributie van producten.
Elke verplaatsing zorgt voor verbruik van brandstof, uitstoot van CO2 en slijtage van voertuigen. Die impact is niet zichtbaar in het eindproduct. Voorbeeld: In de Europese Unie rijdt gemiddeld één op de vijf vrachtwagens leeg rond. Bij nationale ritten ligt dit zelfs op 24%.
Onzichtbaar afval tijdens gebruik
Naast de verborgen afvalstromen die ontstaan bij de productie, zijn er ook vormen van onzichtbaar afval die pas vrijkomen tijdens het gebruik van een product, zoals microplastics door slijtage van autobanden of materialen die verloren gaan wanneer een product wordt afgedankt.
End-of-life afvalstromen
Een voorbeeld van end-of-life afval zijn mobiele telefoons. Wereldwijd worden miljoenen mobiele telefoons vervangen, die nog prima functioneren of met een kleine repartie hersteld kunnen worden. Het weggooien gebeurt vaak door technologische vooruitgang en veranderen consumentenvoorkeuren. Als gevolg belanden afgedankte toestellen in lades of worden ze niet gerecycled, terwijl waardevolle materialen hergebruikt kunnen worden.
Dit principe staat bekend als end-of-life afvalstromen: producten die potentieel nog gebruikt kunnen worden, waarvan materialen grotendeels verloren gaan. De verspilling zit niet alleen in de weggegooide telefoon zelf, maar in de hele keten erachter – van mijnbouw en productie tot het verlies van waardevolle grondstoffen bij recycling. Zo bevat een smartphone tot 60 verschillende metalen, maar wordt minder dan 20% effectief gerecycled.
Waarom onzichtbare afvalstromen de Circularity Gap in stand houden
Uit de jaarlijkse Circularity Gap Report blijkt dat de wereldeconomie in 2024 voor slechts 7,2% circulair is. Dit betekent dat wereldwijd nog altijd het overgrote deel van de materialen niet wordt teruggebracht in de kringloop, maar als afval verloren gaat of wordt verbrand.
De Circularity Gap analyseert de wereldwijde materialenstroom en beoordeelt welk percentage hiervan wordt hergebruikt of gerecycled. In 2020 was de wereldeconomie nog 8,6% circulair, maar dat percentage is sindsdien gedaald tot 7,2%.
Veel afval ontstaat buiten ons zicht- in productieketens, bij eindgebruik en tijdens recyclingprocessen. Omdat onzichtbare afvalstromen vaak niet worden meegenomen in gangbare afvalstatistieken, blijft de impact hiervan onderbelicht. Dit draagt bij aan de Circularity Gap: hoe meer grondstoffen verloren gaan of niet opnieuw worden ingezet, hoe minder circulair de economie wordt. Hoewel de Circularity Gap wordt gemonitord, is er meer aandacht nodig voor deze onzichtbare afvalstromen om de kloof te verkleinen.
Wil je verder kijken dan alleen het zichtbare afval?
Onzichtbare afvalstromen spelen een nog onderbelichte rol in de duurzaamheid en herbruikbaarheid van producten. Hoe beter materialen die hergebruikt kunnen worden, daadwerkelijk opnieuw worden ingezet en verwerkt, hoe minder afval er ontstaat. Een levenscyclusanalyse (LCA) maakt inzichtelijk hoe breed de milieu-impact van een product of proces is, van grondstofwinning tot end-of-life. Een LCA brengt niet alleen de directe impact in kaart, maar laat ook verborgen afvalstromen zien, zoals energieverbruik en grondstoffenverlies in de hele keten.
LCA is een wetenschappelijk onderbouwde methode om de milieu-impact van een product, proces of dienst gedurende de hele levenscyclus te evalueren. Dit omvat alles, van de winning van grondstoffen voor productie tot aan de verwerking van afvalmaterialen. Dit inzicht helpt bedrijven om verspilling te verminderen en materialen efficiënter te benutten. Door de volledige levenscyclus van een product te analyseren, wordt duidelijk waar onnodige milieubelasting ontstaat en welke verbeteringen mogelijk zijn.
Meer weten over LCA?
Ontdek hoe je met deze methode verborgen afvalstromen zichtbaar maakt, je ecologische-impact verlaagt en grip krijgt op kosten en grondstoffengebruik.
